Budzistowo – kolebka Kołobrzegu

Mało która pomorska miejscowość może poszczycić się przeszło tysiącletnią historią. Jedną z nich jest Budzistowo, gdzie przed wiekami powstawał Kołobrzeg.

Gród na morenie

Początki osadnictwa słowiańskiego w rejonie ujścia Parsęty sięgają VII w. W kolejnym stuleciu, na morenowych wzniesieniach wschodniego brzegu rzeki, około 4 km od morskiego brzegu powstała wioska, która sto lat później przekształciła się w warowny gród. Otoczono go ziemno-drewnianym wałem o charakterystycznej dla architektury obronnej Słowian Północnych, konstrukcji rusztowej. Do X w. dawna osada rozbudowana została w stronę morza i na południe. Jak udało się ustalić prof. Lechowi Leciejewiczowi, archeologowi, który znaczną część swej naukowej aktywności poświęcił dawnemu Kołobrzegowi, do warowni wiodły cztery bramy; jedna połączona była z drewnianym mostem przez Parsętę. Z czasem Budzistowo oparło swój wschodni skraj o pobliskie zabagnione tereny, a od północy i południa wykopano fosy. W tym czasie, posiłkując się spisanym około 991 r. dokumencie „Dagome Iudex”, okolica należała do państwa Mieszka I, choć władał nią nieznany kronikarzom lokalny magnat.

Przełomowym momentem w dziejach miejscowości był rok 1000, kiedy to podczas Zjazdu Gnieźnieńskiego zdecydowano o ustanowieniu w Budzistowie, zapisanym w ówczesnych kronikach jako Salsa Cholbergensis, biskupstwa. W tym czasie gród zamieszkiwać mogło nawet 4 tys. osób. Utrzymywały one kontakty handlowe z zagranicą, o czym świadczą odnalezione przez badaczy wyroby sztuki nadreńskiej, gotlandzkiej czy nawet bizantyjskiej. Nad Parsęta funkcjonował też port.

Przez kolejne blisko 300 lat, miejsce to, stanowiące w praktyce centrum życia Pomorza Środkowego, było świadkiem najważniejszych dla regionu wydarzeń. To tutaj, po trzech wyprawach wojennych, dotarł ostatecznie król Bolesław III Krzywousty, czy właśnie za budzistowskimi wałami wybijać zaczęto pierwsze kołobrzeskie denary. Ciekawostkę stanowi fakt, że w XII w., z powodu podziału księstwa zachodniopomorskiego między synów Warcisława I, grodem władało dwóch kasztelanów. Kres czasów prosperity przyniosła dopiero lokacja nowego Kołobrzegu w roku 1255.

Religijne centrum

Porozumienie króla Bolesława Chrobrego z cesarzem Ottonem III i papieżem Sylwestrem II otworzyło nowy rozdział w historii Budzistowa. Miejscowość stała się siedzibą jedynego, kołobrzeskiego biskupa – Reinberna, z którego inicjatywy zbudowano katedrę. Postać ta, znana na całym Pomorzu prowadziła zdecydowaną akcję chrystianizacyjną, której pewnego rodzaju symbolem stał się akt wypędzenia z Bałtyku złych duchów. Bolesławowy namiestnik kościelny opuścił Budzistowo z powodu pogańskiej reakcji w 1013 r. Wówczas też Kołobrzeg utracił status centrum chrześcijańskiego w regionie.

Gdy w latach dwudziestych XII w. do dorzecza Parsęty przybył Otton z Bambergu, jednym z miejsc jego postoju stał się właśnie opisywany gród. Prawdopodobnie to z jego inicjatywy, na terenie dawnego budzistowskiego Państwowego Gospodarstwa Rolnego wzniesiono świątynię pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, przy którym funkcjonowała później pierwsza kołobrzeska szkoła. Warto zaznaczyć, że w przeciwieństwie do wcześniejszych prób chrystianizacji regionu, zwłaszcza misji ascetycznego mnicha z Półwyspu Iberyjskiego – Bernarda Hiszpana, pojawienie się bogatego orszaku biskupiego wywołało pożądany przez duchownych skutek. Nic w tym dziwnego, wszak ówczesne Budzistowo uchodziło za jeden z najbogatszych i największych ośrodków Pomorza Środkowego.

Wzmiankowana wyżej budowla nie przetrwała do czasów współczesnych, w przeciwieństwie do jednonawowego kościoła św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty, który w 1222 r. podarowała benedyktynom z Mogilna, księżna pomorska Mirosława, matka Barnima I Gryfity. W XIV w. świątynia przeszła w ręce biskupa kamieńskiego Fryderyka. Podczas reformacji uległa częściowemu zniszczeniu. Odbudowana w 1670 r. po raz kolejny padła wojennym łupem w czasie wojny siedmioletniej, kiedy to spustoszyli ją żołnierze rosyjscy. Kościoła nie oszczędzili także oblegający w 1807 r. Kołobrzeg Francuzi. Ostatecznie odbudowana w 1824 r. po zawierusze drugiej wojny światowej trafiła do rejestru zabytków wraz z terenem dawnego, przylegającego do niej cmentarza.

Warto dodać, że w wiekach średnich, oprócz wspomnianych dwóch miejsc odprawiania nabożeństw, w Budzistowie istniała także, niezlokalizowana do tej pory, kaplica Św. Piotra. W XIX w. w miejscowości założono ewangelicki cmentarz.

W cieniu nowego miasta

Spadek znaczenia Budzistowa nastąpił wraz z dynamicznym rozwojem nowego, lokowanego na prawie lubeckim Kołobrzegu. Miejscowość zaczęto nazywać Starym Miastem – Altstadt Colberg. Od mniej więcej XVIII w. traktować zaczęto ją jako wypoczynkowe przedmieście. W dziewiętnastym stuleciu przekształciła się w wieś folwarczną, pod kuratelą najpierw przez posła Rejencji Legnickiej w parlamencie niemieckim, Augusta Maagera, a następnie Wilhelma von Munckowa. Pod koniec stulecia wzniesiono tam eklektyczny pałac (dziś: hotel), z którego tuż przed wybuchem II wojny światowej kierowano majątkiem o powierzchni przeszło 200 ha, dysponującym własną cegielnią. W tym czasie Budzistowo liczyło 260 mieszkańców. W dwudziestoleciu międzywojennym budynek trzykrotnie przechodził z rąk do rąk, stając się między innymi zastawem pod rozgrywki karciane jednego z kolejnych właścicieli – Rudolfa Damma. Ponadto w 1935 r. powstała najnowsza część miejscowości – pięć gospodarstw rolnych zbudowanych na terenie zakupionym przez Pomorskie Towarzystwo Ziemskie.

W trakcie walk o Kołobrzeg w marcu 1945 r., folwark służył w charakterze szpitala polowego. Po kapitulacji niemieckiej załogi twierdzy, we władanie przejęli go żołnierze radzieccy (pałac służył jako kwatera komendanta miasta i został z jego inicjatywy splądrowany przed oddaniem Polakom). Ostatecznie, w 1948 r. niemiecką nazwę Altstadt zmieniono na Budzistowo. Z czasem, w oparciu o dawne zabudowania gospodarskie zorganizowano tam PGR. W pamięci wielu mieszkańców do dziś pozostaje jego kierownik i wieloletni sołtys, zarazem inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa działacz rolniczej „Solidarności”, Włodzimierz Hesse.

Wartym odnotowania jest fakt, iż w 1975 r. na terenie Gospodarstwa zbudowano zajazd w stylu myśliwskim, za którego projekt, autor – Hubert Marchlewicz, otrzymał nagrodę wojewody koszalińskiego. Choć planowano rozwój tego ośrodka, między innymi o łączącą miejscowość z Kołobrzegiem promenadę, zamierzeń tych nie udało się zrealizować, a sam obiekt na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku popadł w ruinę.

Dziś Budzistowo to popularne osiedle podmiejskie zamieszkałe przez blisko 800 osób, o którego dawnej świetności przypominają resztki średniowiecznego wału oraz 46 stanowisk archeologicznych. Choć teren ten był i nadal jest intensywnie eksploatowany przez badaczy, wielu zagadek jak na razie nie udało się rozwikłać. Do największych należy lokalizacja katedry wzniesionej przez Reinberna oraz miejsce pochówku jednego z członków misji Ottona z Bambergu, utopionego w Parsęcie diakona Hermanna, skądinąd jedynej śmiertelnej ofiary rechrystianizacji Pomorza. Warto je odwiedzić zwłaszcza, że to właśnie tam, na prawym brzegu rzeki zaczęła się historia Kołobrzegu.

Festiwal Wczesnośredniowieczny w Budzistowie

Raz w roku, w czerwcu, do Budzistowa, jak w czasach piastowskich, zmierzają wojowie z całego kraju. Od 2019 r. Gmina Kołobrzeg przy współpracy z lokalnymi organizacjami pozarządowymi oraz pasjonatami dziejów początków Państwa Polskiego, w tym Stowarzyszeniem Hereditas Pomeraniae – Dziedzictwo Pomorza oraz Stowarzyszeniem Historycznym Dawny Kołobrzeg organizuje Festiwal Wczesnośredniowieczny „Budzistowo – dawny Kołobrzeg”. Dwudniowe wydarzenie, w formie rodzinnego pikniku edukacyjnego, to okazja do nowoczesnego i niezwykle plastycznego opowiadania o czasach, gdy miejscowość stanowiła jeden z najważniejszych punktów na mapie południowego wybrzeża Bałtyku. Na zwiedzających czekają warsztaty dawnego rzemiosła, pokazy popularyzujące historię wczesnego średniowiecza, prezentacje oraz prelekcje przygotowywane przez zaproszonych specjalistów. Na spragnionych czeka rozbudowane zaplecze gastronomiczne oraz jarmark produktów regionalnych. To wszystko sprawia, że każdy, kto przybywa na Festiwal ma szansę wziąć udział w prawdziwej podróży do przeszłości.

Wydarzenie ma charakter bezpłatny. Partnerami Festiwalu Wczesnośredniowiecznego „Budzistowo – dawny Kołobrzeg” są między innymi: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Politechnika Koszalińska i Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa Oddział Terenowy w Koszalinie.